Derya Gürses Tarbuck, Bilim Tarihi Sohbetleri'nde Newtonculuğun popüler propagandası hakkında konuştu.
(Bu yazı 30 Mayıs 2021 tarihinde Birgün gazetesi Pazar ilavesinde yayınlanmıştır.)
Newtonculuk, 18. yüzyılda Newton Fiziğini daha geniş kitlelere duyurma ve bilimsel yaygınlığını sağlama konusunda ortaya çıkmış bir akımdır. Bu dönemde Newtoncu program daha üniversitelerde öğretilmiyordu, dolayısıyla Newtoncu doğa felsefecileri bu amaçla bir dizi yayın yapmışlardır.
Her ne kadar Newton’un mekanik felsefe ve evren görüşünü savunup savunmadığı tartışmaya açık olsa da evren görüşünün deizm ve yeri geldiğinde ateizm suçlamalarına tabi olduğunu biliyoruz. 18.yüzyılda Newtonculuk karşıtı bu yönde bir dizi kozmoloji de ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla Newtoncuların en önemli uğraşılarından bir tanesi, öncelikli olarak bu yönde olan suçlamalara karşı Newton Fiziğini savunmak ve fikirlerinin yaygınlaşmasını sağlamak için popüler yayınlar yapmak olmuştur.
Bu dönemde iki tür Newtoncu yayın türü ortaya çıkıyor; teknik ve popüler. Ama her ikisi de aynı amaca hizmet ediyordu: Newtonculuğun bilimsel otoritesinin sağlamlaştırması. Dikkat çekmek istediğim bir unsur var; her ikisini de konunun alanı uzmanlar yapıyor. Günümüzde ise bu durum özellikle popüler zeminde biraz farklı.
Şimdi sırayla Newtonculuk konusunda önde gelen isimlere ve yayınlarına bakalım. William Whiston, tam anlamı ile Newtonculuk meselesinin ilk takipçilerinden sayılabilir. Newton Fiziği hakkında hem teknik hem de popüler yazılar yazmıştır. Whiston sadece Newtonculuk fikrini yazılı alanda tanıtmakla kalmamış, ayrıca bu dönemde çok favori mekanlar olan kahvehanelerde Newtoncu Fiziği açıklayan halk dersleri ve deneyler yapmıştır.
John Theophilus Desaguliers, bahsedeceğimiz ikinci Newtoncu doğa felsefecisidir ve Kraliyet Akademisine Newton'a asistan olarak alındığı dönemden itibaren Newtoncu fikirlerin takipçisi olmuştur. Uzun süre verdiği Newtonculuk konulu derslerini sonradan yayınlaştıran Desguliers bu alanda önemli bir doğa felsefecisi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Üçüncü olarak, Fransa’dan bir Newtoncu Madame du Châtelet’ten bahsedebiliriz. Eğitimini ailesinin katkıları ile evde tamamlayan Madame du Châtelet, Newtonculuk konusunda hem özgün hem de popüler yazılar yazmıştır. 18. yüzyılda kadınların üniversitelere kabul edilmedikleri bir dönemde saygı görmüş bir Newtoncudur. Madame du Châtelet, Newton’un kült eseri Principa Mathematica’yi da Fransızcaya çevirmiştir ve böylelikle bu alandaki otoritelerden biri olmuştur.
Dünyadaki ilk kadın üniversite profesörü de bir Newtoncu idi: Laura Bassi. Newtoncu bir dizi esere imza atan Bassi, 1732’de Bolonya Bilimler Akademisine de kabul edilmiştir. Bakın Voltaire, Laura Bassi üzerine 1744 yılında ne diyor:
Londra'da Bassi olmadığı için, Bolonya Akademinize, İngiliz Akademisine nazaran daha mutlulukla girerim, ki o Akademi bir Newton üretmiş olsa bile.
Colin MacLaurin, İskoçya’dan bir matematikçi ve Newtoncudur, oldukça teknik Newtoncu eserleri vardır. Matematikte kullanılan MacLaurin serileri kendisi ile hatırlanır.
Newtoncular sadece bilimsel değil toplumsal da bir hareket başlatma hedefi ile ortaya çıkmışlardır. Newtonculuğun asıl hedefi, Newton Fiziğinin temel görüşlerinin hayatın ve bilimin her alanına uygulanabileceği fikrini yaymaktı.
18. yüzyıldan bir Newton tasviri, kadınlara deneylerini anlatırken. Kaynak: Cambrige Universitesi, Whipple Kütüphanesi
18. yüzyılda Newton'un fikirlerini daha geniş kitlelere yaymak için yazılan eserlerden bir tanesi, Francesco Algarotti (1712–1764) tarafından yazılan Kadınlar için Newtonculuk'tur. Popüler bilimin yayıncılığı olarak kabul edilebilecek bu eser, kadınların dönemin yeni bilim anlatılarından faydalanacağını düşünmesi acısından da ilginçtir.
Doğa felsefesi, 18. yüzyılın ortalarında popüler kültürün bir parçası olarak sağlam bir şekilde yerleşmiştir ve özellikle çocuklar için yazılmış kitapların çıkmaya başlaması şaşırtıcı değildir. Newton ve Principia'dan önce doğa felsefeleri popüler kültürü hiçbir şekilde etkilememişti ve özellikle çocuklar için kitap yazılmamıştı.
Bu kitap, çocuklar için Newton üzerine yazılmıştır. Newton Fikirleri çocuklara basit deneyler olarak sunulmuştur. İlk olarak 1798'de yayınlandı. Kaynak: Cambridge Üniversitesi, Whipple Kütüphanesi.
Tom Telescope, anonim olarak çocuk kitaplarında uzmanlaşmış bir yayıncı olan John Newbery (1713-1767) tarafından yazılmıştır. Tom Telescope yalnızca on sekizinci yüzyılda 25.000-30.000 kopya satan dokuz baskıdan geçmiştir. Bu eser de herkesin anlayabileceği şekilde bir Newton anlatısı amaçlamaktadır.
Dolayısıyla popüler bilim yazıları bu dönemde sadece yeni bir bilim anlatısı olmakla kalmayıp aynı zamanda bir düşünsel ve toplumsal program da içeriyordu. Burada bahsettiğimiz bilim insanları ve popüler eserleri Newton fikirlerinin bir düşünce paradigması olarak şekillenmesine ve çoğalmasına yardımcı olmuştur.
